Bir yerin mutlak konumunu belirtmek için paralel ve meridyenlerden yararlanılmaktadır.
a- Paraleller
Kutup noktalarına eşit uzaklıktan geçtiği ve Dünya’yı iki eşit parçaya ayırdığı düşünülen çembere Ekvator denir. Paraleller (Şekil 1.3.1) ise Ekvator’a paralel olarak birer derece aralıklarla geçtiği kabul edilen çemberlerdir.
Paralellerin başlıca özellikleri şunlardır:
- Ekvator’un derecesi ‘‘0” dır. Ekvator’dan uzaklaştıkça paralellerin derecesi artar. Kutup noktalarının derecesi ‘‘90’’dır. Buna göre paraleller, 90 tanesi kuzey, 90 tanesi güneyde olmak üzere toplam 180 tanedir.
- Paralellerin çevre uzunluğu kutuplara gidildikçe azalmaktadır ve kutuplar nokta hâlindedir.
- Paraleller arasındaki kuş uçuşu uzaklık her yerde 111 km’dir.
b- Enlem
Enlem, bir yerin Ekvator’a açı cinsinden uzaklığıdır (Şekil 1.3.2). Enlem derece (°), dakika (l) ve saniye (m) cinsinden ifade edilir. Örneğin Ankara’nın enlemi 39° 56l10m kuzeydir.
Enlem, bir yerin Ekvator’a uzaklığıyla ilgili bütün özelliklerini etkiler. Örneğin sıcaklık, bitki örtüsü, tarımsal üretim ve yerleşme gibi özellikler, enlemden etkilenmektedir.
c- Meridyenler
Meridyenler (Şekil 1.3.3), bir kutuptan başlayıp diğer kutupta sona eren yarım çemberlerdir. Londra yakınlarındaki Greenwich (İngiltere) (Fotoğraf 1.3.1) Gözlemevi’nden geçen meridyen, başlangıç meridyeni olarak kabul edilmiştir.
Bu meridyenin doğusundaki 180 meridyen doğu meridyenleri, batısındaki 180 meridyen ise batı meridyenleri olarak kabul edilmektedir. Buna göre meridyenler 360 tanedir.
Meridyenlerin başlıca özellikleri şunlardır:
- Meridyenlerin boyları birbirine eşittir.
- İki meridyen arasındaki uzaklık Ekvator’da 111 km’dir. Bu uzaklık, kutuplara gidildikçe azalır; bütün meridyenler kutuplarda birleşir.
- Bir meridyen üzerindeki her yerde yerel saat aynıdır.
- Birbirini izleyen meridyenler arasındaki yerel saat farkı 4 dakikadır.
d- Boylam
Boylam, bir yerin başlangıç meridyenine açı cinsinden uzaklığıdır (Şekil 1.3.4). Boylam derece (°), dakika (‘) ve saniye (”) cinsinden ifade edilir.
Örneğin Ankara’nın boylamı 32° 50’ 37” doğudur. Boylam, yalnızca yerel saatleri etkiler.
Yerel Saatlerin Hesaplanması
Yerel saat, bir yerin öğlen zamanına göre belirlenen saattir. Bir yerde Güneş’in ufuk düzleminin en tepe noktasında bulunduğu zaman, o yerde yerel saat 12.00’dir. Buna göre bir yerin bulunduğu meridyen ve yerel saati biliniyorsa bundan yararlanarak meridyeni bilinen, yerel saati bilinmeyen yerlerin de yerel saati bulunabilir.
Bunun için iki yer arasındaki meridyen farkı 4 dakika ile çarpılarak aradaki yerel saat farkı bulunur. Bulunan yerel saat farkı, yerel saati bulunacak yerin yerel saatine eklenir veya çıkarılır.
Yerel saati sorulan yer daha doğuda ise aradaki yerel saat farkı eklenir, batıda ise çıkarılır. Çünkü Dünya, kendi ekseni etrafında batıdan doğuya döndüğünden doğudaki yerlerin yerel saati ileridir. Bunun için aşağıdaki örnekleri inceleyelim.
Uluslararası Saat Dilimleri
Her yerin bir yerel saati vardır. Ancak ülke genelinde yaşamı düzenlemek için bir yerin yerel saati ulusal saat olarak kullanılmaktadır. Örneğin başlangıç meridyeninin yerel saati, İngiltere’nin ulusal saati olarak kullanılmaktadır. Aynı şekilde uluslararası yaşamı düzenlemek için de uluslararası saat dilimleri oluşturulmuştur (Harita 1.3.1).
Saat dilimlerinin başlangıç yeri olarak 7° 30′ doğu ve 7° 30′ boylamları arasında kalan bölge belirlenmiştir. Burası başlangıç saat dilimidir ve numarası “0”dır. Birinci saat diliminin sınırlarını 7° 30l doğu ve 22° 30′ doğu boylamları arasındaki bölge oluşturmaktadır. Bu bölge, ulusal saatini 15˚ doğu meridyeninin yerel saatine göre ayarlamaktadır.
Diğer dilimler de 15˚ aralıklarla geçmektedir. Her saat diliminin doğusu ile batısı arasında 15 meridyen ve toplam 24 saat dilimi bulunmaktadır. Başlangıç meridyeninin doğusundaki saat dilimleri artı (+), batısındaki saat dilimleri ise eksi (–) değerler almaktadır.
Tarih Değiştirme Çizgisi
180° doğu ve 180° batı meridyenini aynı meridyen oluşturmaktadır. Bu meridyen tarih değiştirme çizgisi olarak belirlenmiştir (Harita 1.3.2).
Tarih değiştirme çizgisi, ülkelerin sınırları göz önüne alınarak bazı yerlerde doğuya, bazı yerlerde batıya doğru yer değiştirmektedir. Bu çizginin doğusu ile batısı arasında bir gün zaman farkı bulunmaktadır. Örneğin bu çizginin doğusunda yer alan Amerika Kıtası’nda gün 23 Mart ise batısında yer alan Asya kıtasında gün 24 Mart’tır.
