Çeşitli büyüklükteki ekosistemler, canlı ve cansız ögelerden oluşmaktadır (Şema 1.4).
Ekosistemi oluşturan cansız etmenler fiziksel ve kimyasal ögelerden oluşur. Ekosistemdeki fiziksel ögeler iklim koşulları ve toprak özelliklerinden oluşmaktadır. Bu ögeler canlıların yeryüzündeki dağılımını etkilemektedir.
Ekosistemi oluşturan kimyasal ögeler organik ve inorganik olmak üzere ikiye ayrılır. Ayrıştırıcıların ölü ve canlı atıkları ayrıştırması sonucu ortaya çıkan maddeler organik maddeleri oluşturur. Karbon, hidrojen, fosfor ve azot gibi maddeler ise inorganik maddelerdir. Ekosistemdeki canlı ögeler üç gruba ayrılır. Bunlar üretici, tüketici ve ayrıştırıcılardır (Şema 1.5).
Üreticiler, fotosentez yapabilen yeşil bitkiler ile bazı mikroorganizmalardır. Bitkiler topraktan mineral ve su, havadan karbondioksit alır, güneş enerjisini kullanarak fotosentez yapar. Bir dizi reaksiyonu içeren fotosentez süreci sonunda yeşil bitkiler besin maddesi üretmektedir. Buna göre bitkiler, inorganik maddeleri organik maddelere dönüştürmektedir. Bundan dolayı yeşil bitkilere üretici denilmektedir.
Tüketiciler, besin üretme özelliğine sahip olmayan canlılardır. Bunlar da birincil, ikincil ve üçüncül tüketiciler olmak üzere sınıflandırılmaktadır. Birincil tüketiciler, bitki yiyerek beslenir. Otobur olarak da bilinen bu canlıların bazıları çekirge, tavşan, geyik ve zebradır. Tüketicilerin bir kısmı da hayvanlarla beslenir.
İkincil tüketici ya da etçil olarak adlandırılan bu hayvanların başlıcaları kurbağa, yılan, aslan, tilki ve kartaldır. Bitkiler ve hayvanlarla diğer bir deyimle her tür besin maddesiyle beslenen canlılar ise hepçil ya da üçüncül tüketici olarak adlandırılır. Tavuk, ayı ve insan bu grupta yer almaktadır.
Ayrıştırıcılar, ölü organizmalar ile bunların atıklarını parçalayan mikroorganizmalardır. Bu canlılar, organik maddeleri ayrıştırarak bunları, bitkilerin tekrar kullanabileceği forma dönüştürür.
Besin Zinciri Nedir?
Her ekosistemde fotosentez yapabilen ve besin maddesi üreten üreticiler bulunmaktadır. Bu üreticiler, canlıların beslenme ilişkisindeki birinci basamağı oluşturmaktadır. Üretici olan bitkilerle beslenen otçullar beslenme ilişkisindeki bir üst basamağı meydana getirmektedir.
Etçiller ise otçulların üzerindeki basamakta yer almaktadır. Buna göre ekosistemde üreticiden tüketiciye doğru bir zincir oluşmaktadır ki buna besin zinciri denir (Resim 1.2). Bu besin zincirini aşağıdaki örnekte inceleyelim.
Bu besin zincirinde bitki olmazsa diğer canlıların hiçbiri olmaz. Tavşan, keçi ve fare olmazsa bir üst basamaktaki canlılar yaşayamaz. Buna göre besin zincirinin herhangi bir halkası zarar görürse bundan zincirdeki diğer canlılar da etkilenir.
Örneğin kartalın olmadığı bir ortamda yılanların sayısı artar. Yılanlar artınca bunların besinlerini oluşturan kurbağaların sayısı hızla azalır. Kurbağalar azalınca kurbağanın besinini oluşturan çekirgelerin sayısı dolayısıyla bitkilerin tüketimi artar.