Kalker, jips, kaya tuzu ve tebeşir gibi suda kolay çözünen kayaçların yaygın olduğu yerlere karstik yöre denir. Bu kayaçların çözünmesiyle oluşan şekiller ise karstik şekiller olarak adlandırılır.
Karstik şekillerin bir kısmı yeryüzünde bir kısmı da yer altında oluşmaktadır. Bu şekiller, aşındırma ve biriktirme şekilleri olmak üzere ikiye ayrılır. Aşındırma şekillerinin başlıcaları lapya, dolin, uvala, obruk, kör vadi ve polyedir.
Lapyalar, karstik şekillerin en küçüğüdür (Fotoğraf 1.46). Kar ve yağmur sularının etkisiyle kayaçların çözünmesi sonucu oluşan kaya yüzeyindeki yarıntılardır. Derinlikleri birkaç santimetre ile birkaç metre arasında değişir.
Dolinler (Fotoğraf 1.47), çözünmeyle oluşmuş tava biçimindeki çanaklardır. Bu çanakların derinlikleri 2 ile 50, çapları ise 20 ile 300 m arasında değişir. Dolinlerin birleşmesiyle oluşan, dolinlere göre daha geniş, polyelere göre daha dar çanaklara uvala denir.
Polyeler, karstik şekillerin en büyükleridir (Fotoğraf 1.48). Çözünmeyle ya da tektonik bir çanakta çözünmenin devam etmesiyle oluşur. Polyelere karstik ova ya da gölova denir. Bazıları göl hâlindedir. Bazıları belirli dönemlerde göl hâline gelmektedir. Tabanı kuru olan polyeler, karstik yörelerdeki başlıca tarım alanlarıdır.
Obruklar, yer altı mağaralarının tavanlarının çökmesiyle oluşan doğal kuyulardır (Fotoğraf 1.49). Bu kuyulardan bazılarının derinlikleri 300 metreyi bulmaktadır. Obruklardan bazıları suyla dolarak göl hâline gelmiştir.
Kör vadiler, ağız kısmı kapalı olan vadilerdir. Vadi, yeryüzünde süreklilik göstermez. Bu nedenle çıkmaz vadi olarak da adlandırılır. Vadideki su, düden adı verilen kuyulardan yer altına dalarak akışını yer altından sürdürür.
Karstik şekillerden biri de mağaralardır (Fotoğraf 1.50). Karstik mağaralar, yer altına sızan suların kayaçları çözündürmesiyle oluşur. Uzunlukları birkaç metre ile onlarca kilometre arasında değişir. Derinlikleri ise yüzlerce metreyi bulabilmektedir.
Karstik şekillerden bazıları ise biriktirmeyle oluşmaktadır. Travertenler, sarkıt, dikit ve sütunlar biriktirme şekillerinin başlıcalarıdır.
Yer altı sularının içinde fazla miktarda kalsiyum karbonat bulunuyorsa bu suların yüzeye çıkmasıyla karbondioksit açığa çıkmakta, kalsiyum karbonat ise çökelmektedir. Çökelen bu materyaller traverten, sarkıt, dikit ve sütunları oluşturur (Fotoğraf 1.51).
Yer altı mağaralarının tavanlarından sızan sudaki kalsiyum karbonatın üst üste birikerek aşağı doğru uzaması sonucu sarkıt, aşağıya damlayan sudaki kalsiyum karbonatın aşağıda birikerek yukarıya doğru uzaması sonucu dikitler oluşur. Sarkıt ve dikitler zamanla birleşerek sütunları meydana getirir.
nice