Birinci ve İkinci Dünya savaşlarında çok sayıda insan yaşamını yitirmiş, ülkeler, ekonomik bakımdan büyük sıkıntılar yaşamıştır. Savaşların, ekonomik ve çevre sorunlarının çözümlenmesi için uluslararası örgütler kurulmuştur.
Bu örgütlerin başlıcalarını inceleyelim.
Birleşmiş Milletler
Birleşmiş Milletler Örgütü (Fotoğraf 3.66), 24 Ekim 1945’te ABD’de kurulmuştur. Kuruluşun amacı dünya barış ve güvenliğini korumak, ulusların kendi kaderlerini tayin etme hakkını sağlamaktır. Örgütün diğer önemli çalışmaları ülkeler arasındaki sorunları çözmek ve uluslararası iş birliğini sağlamaktır. Merkezi ABD’nin New York (Niv York) kentindedir.
Birleşmiş Milletler, 51 kurucu üye ile faaliyetlerine başlamıştır. Günümüzde örgütün 193 üyesi bulunmaktadır. Örgütün Güvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Vesayet Konseyi, Uluslararası Adalet Divanı ve Genel Sekreterlik olmak üzere beş alt birimi bulunmaktadır.
Güvenlik Konseyi 5 daimi, 10 geçici üyeden oluşmaktadır. ABD, İngiltere, Fransa, Rusya ve Çin örgütün daimi üyeleridir. Bu ülkelerin, alınan kararları veto etme hakkı bulunmaktadır. Geçici üyeler, iki yıllık süreler için seçilmektedir. Güvenlik Konseyi’nin aldığı kararların yaptırım gücü vardır. Konseyin aldığı kararlara uymayan ülkelere askerî, ekonomik ve siyasi yaptırımlar uygulanmaktadır.
Ekonomik ve Sosyal Konsey, 27 üyeden oluşmaktadır. Bu üyeler, üçer yıllık aralıklarla seçilmektedir. Bu konsey, örgütün toplumsal ve kültürel alandaki faaliyetlerinden sorumludur.
Vesayet Konseyi, vesayet altındaki ülkelerin yönetimini denetlemektedir. Konsey üyeleri, üç yıl için seçilir.
Uluslararası Adalet Divanı, 15 yargıçtan oluşur. Bu yargıçlar, Genel Kurul ve Güvenlik Konseyi tarafından farklı ülkelerden seçilmektedir. Merkezi Hollanda’nın Lahey kentinde bulunan örgüt, uluslararası anlaşmazlıklarla ilgili görüş bildirmektedir.
Genel Sekreterlik, Güvenlik Konseyi’nin önerisiyle Genel Kurul’da seçilmektedir. Genel Sekreter, Birleşmiş Milletler’in işleyişini yürütür.
NATO
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü olan NATO, 1949’da ABD, İngiltere, Kanada, Belçika, Hollanda, Fransa, İtalya, İzlanda, Danimarka, İsveç, Portekiz ve Lüksemburg tarafından kurulmuştur. Türkiye, Almanya, Yunanistan ve İspanya örgüte sonradan üye olmuştur. Merkezi Belçika’nın başkenti Brüksel’dedir.
Örgütün kuruluş amacı, sosyalist bloktan gelecek olan saldırılara ortak cevap vermektir. Antlaşma gereği, üye ülkelerden birine yapılacak saldırı, bütün üyelere yapılmış sayılacaktır.
NATO’nun en üst organı, Kuzey Atlantik Konseyi’dir. Konsey, üye ülkelerin temsilcilerinden oluşmaktadır. Haftada bir kez temsilciler, yılda bir kez başkanlar düzeyinde toplanmaktadır. Askerî Komite ise üye ülkelerin genelkurmay başkanlarının temsilcilerinden oluşmaktadır. Bu komite, yılda birkaç kez genelkurmay başkanları düzeyinde toplanmaktadır (Fotoğraf 3.67).
NATO’nun savunma bölgesi, üç komutanlıktan oluşmaktadır. Bunlar Atlantik Müttefik Yüksek Komutanlığı, Avrupa Müttefik Yüksek Komutanlığı ve Manş Müttefik Yüksek Komutanlığıdır.
OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü)
Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (Fotoğraf 3.68), 14 Eylül 1960’ta Venezuela’nın önerisiyle Bağdat’ta kurulmuştur. Venezuela, İran, Irak, Suudi Arabistan ve Kuveyt’in kurduğu örgüte daha sonra Endonezya, Libya, Katar, Birleşik Arap Emirlikleri, Nijerya, Cezayir, Ekvador ve Gabon katılmıştır.
OPEC, petrol fiyatlarının ve petrol üretim miktarının belirlenmesi için kurulmuş ekonomik bir örgüttür. Örgütün, üye ülkelere yaptırım gücü yoktur.
OECD (İktisadi İş Birliği ve Gelişme Teşkilatı)
OECD (Fotoğraf 3.69), bir ekonomik örgüttür. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra 1948’de Avrupa’daki ekonomik sorunları çözmek için OEEC (Avrupa Ekonomik İş Birliği Örgütü) kurulmuştur. 1961’de ABD ve Kanada’nın da bu örgüte katılmasıyla örgütün adı OECD olmuştur.
Günümüzde 34 ülkenin üye olduğu bu örgüt üyelerine ekonomik büyüme, ticaret, yatırım, teknoloji ve yoksullukla mücadele konularında yardımcı olmaktadır.
ABD, Almanya, Avustralya, Avusturya, Belçika, Çekya, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsrail, İsveç, İsviçre, İtalya, İzlanda, Japonya, Kanada, Kore, Lüksemburg, Macaristan, Meksika, Norveç, Polonya, Portekiz, Slovak, Slovenya, Şili, Türkiye, Yeni Zelanda ve Yunanistan bu örgütün üyeleridir.
Avrupa Birliği
Avrupa Birliğinin (Harita 3.9) kuruluşu 1950’li yıllara dayanmaktadır. Bu örgüt, 1951’de Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu olarak Belçika, Almanya, Fransa, Hollanda, Lüksemburg ve İtalya arasında imzalanan Paris Antlaşması ile kurulmuştur. 1957’de Roma Antlaşması’yla Avrupa ülkelerinin birleşmesi için başlatılan süreç doğrultusunda Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET) kurulmuştur.
Bu kuruluş, sonraki süreçte Avrupa Birliği’ne dönüşmüştür. Avrupa Birliği’nin asıl kuruluşu, Maastricht (Masriht) diğer adıyla Avrupa Birliği Antlaşması ile 1993’te gerçekleştirilmiştir. Bu antlaşma ile 1999’a kadar parasal birliğin tamamlanmasına, Avrupa vatandaşlığının oluşturulmasına ve ortak güvenlik ile adalet ve içişlerinde iş birliği politikalarının meydana getirilmesine karar verilmiştir.
BDT (Bağımsız Devletler Topluluğu)
NATO’ya karşı varlığını sürdüren Varşova Paktı, 1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla işlevini yitirmiştir. Sovyetler Birliği’ni oluşturan ve bağımsızlıklarını ilan eden 11 cumhuriyet, (Azerbaycan, Ermenistan, Belarus, Kazakistan, Moldova, Kırgızistan, Rusya, Tacikistan, Türkmenistan, Özbekistan ve Ukrayna) bir araya gelerek BDT’yi kurmuşlardır.
1993’te birliğe katılan Gürcistan, birlikten 2008’de ayrılmıştır. Türkmenistan ve Ukrayna da birlikten ayrılan ülkelerdir.
Birliğin üyeleri (Fotoğraf 3.70), aralarında siyasi ve ekonomik iş birliği yapmaktadırlar. Tarafların birbirinin toprak bütünlüğüne saygı göstermesi, birliğin temel ilkesidir.
KEİ (Karadeniz Ekonomik İş Birliği)
Örgüt, 1992’de İstanbul’da kurulmuştur. Türkiye’nin önderliğinde 1990’da başlayan bu girişim Türkiye, Rusya Federasyonu, Romanya, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Moldova, Ukrayna ve Bulgaristan’ın imzasıyla resmîleşmiştir. Bu ülkelerin yanı sıra Yunanistan ve Arnavutluk da kurucu üyeler arasında yer almaktadır (Harita 3.10).
Karadeniz Ekonomik İş Birliği koşulları, hükûmet başkanlarının imzalamasıyla 1 Mayıs 1999’da yürürlüğe girmiştir. 2004’te Sırbistan’ın da katılımıyla üye sayısı 12’yi bulmuştur.
Örgütün başlıca amaçları ticari, ekonomik, bilimsel ve teknolojik iş birliğini gerçekleştirmektir. Uzun süreli amaçlar ise üye ülkeler arasında kişilerin, malların, sermayenin ve hizmetlerin serbest dolaşımını sağlamaktır.
(İİT) İslam İş Birliği Teşkilatı
İslam Konferansı Örgütü, 1969 yılında İsrail işgalinde bulunan Kudüs’teki Al-Aksa Mescidi’nin yakılmasından sonra Rabat’ta yapılan bir toplantıda kurulmuştur. Örgütün adı 2011’de İslam İş Birliği Teşkilatı olarak değiştirilmiştir.
Günümüzde 57 üyesi bulunan örgütün amacı İslam dünyasının hak ve çıkarlarını korumak, üye ülkeler arasında dayanışma ve iş birliğini geliştirmektir (Fotoğraf 3.71).
(D-8) Gelişen 8 Ülke
Gelişen 8 Ülke örgütü, 1997 yılında İstanbul’da yapılan bir toplantıda kurulmuştur. Türkiye, İran, Pakistan, Bangladeş, Malezya, Endonezya, Mısır ve Nijerya örgütün üyeleridir.
Kuruluşun amacı üye ülkeler arasında (Fotoğraf 3.72) ekonomik ve ticari iş birliğini geliştirmektir. Üye ülkelerin ekonomik açıdan gelişmesini sağlamak, ticari ilişkileri geliştirmek ve insanların yaşam seviyesini yükseltmek amacıyla üye ülkeler arasında iş birliği yapılmaktadır.
G-20
1999’da kurulan G-20 üyeleri (Fotoğraf 3.73) gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerden oluşmaktadır. Bu birliğin 20 üyesi bulunmaktadır. ABD, Almanya, Arjantin, Avustralya, Brezilya, Çin, Endonezya, Fransa, Güney Afrika, Kore, Hindistan, İngiltere, İtalya, Japonya, Kanada, Meksika, Rusya, Suudi Arabistan, Türkiye ve Avrupa Birliği grubun üyeleridir.
Bu birliğin amacı uluslararası ekonomik iş birliğini arttırmaktır. G-20, küresel düzeyde ekonomik kararlar almaktadır.
