Yeryüzündeki topraklar iklim koşulları, kayaçların yapısı, yer şekilleri ve dış güçlerin etkinliğine göre üç ana gruba ayrılmaktadır. Bunlar zonal, intrazonal ve azonal topraklardır (Şema 1.5).
1- Zonal Topraklar
Zonal topraklar, iklim ve bitki örtüsü özelliklerine göre biçimlenmiştir. Yeryüzünde geniş yer kaplayan toprak tipleridir. Zonal topraklar sıcaklık ve yağış koşullarına göre farklı gruplara ayrılmaktadır (Harita 1.25).
Lateritler
Bu topraklar, ekvatoral yağmur ormanlarının altında oluşmaktadır. Sıcaklık ve yağışın yıl boyunca yüksek olmasından dolayı kimyasal çözünme fazladır, toprak oluşumu hızlıdır. Gür bir bitki örtüsü bulunduğu hâlde humus oranı azdır. Bunun nedeni yağışlardan dolayı gerçekleşen yıkanma ve mikroorganizmaların kalıntıları tüketmesidir. Oksitlenmeden dolayı kiremit rengindedir (Fotoğraf 1.156).
Kırmızı Akdeniz Toprağı (Terra rossa)
Kırmızı topraklar, Akdeniz iklim bölgesinde kalkerli arazide oluşmaktadır. Oksitlenmeden dolayı kırmızı renkli topraklardır (Fotoğraf 1.157).
Kahverengi Orman Toprağı
Bu topraklar, orta kuşağın kışın yaprağını döken orman örtüsü altında oluşmaktadır (Fotoğraf 1.158). Toprağın üst kısmı, bitki kalıntılarından dolayı koyu renklidir ve humus bakımından zengindir.
Kahverengi Bozkır Toprağı
Bu topraklar bozkır bitki örtüsü altında 250 mm ile 400 mm yağış alan yerlerde oluşmaktadır. Bitki örtüsü cılız olduğundan humus oranı azdır. Tahıl tarımına (Fotoğraf 1.159) ve mera oluşmasına elverişli topraklardır.
Kestane Renkli Bozkır Toprağı
Bu topraklar bozkır bitki örtüsü altında yıllık yağış miktarının 400 mm ile 600 mm arasında bulunduğu yerlerde oluşmaktadır. Humus bakımından zengin olan bu topraklar, tahıl tarımına elverişlidir.
Podzoller
Bu topraklar, soğuk ve nemli bölgelerde iğne yapraklı orman örtüsü altında oluşmaktadır (Fotoğraf 1.160). Yıkanmadan dolayı kül renginde olan topraklardır. Bu topraklar, Kanada ve Sibirya’da geniş yer kaplar.
Çernezyomlar
Çernezyomlar, karasal iklimde çayır bitki örtüsü altında oluşmaktadır. Bitki kalıntıları, toprağın organik madde bakımından zengin olmasını sağlamaktadır. Bu nedenle çernezyomlar koyu renklidir (Fotoğraf 1.161) ve kara topraklar olarak adlandırılır. Çernezyomlar, zonal toprakların en verimlisidir.
Tundra Toprakları
Tundralar, kutup altı ikliminde görülen topraklardır. Kanada, İskandinav Yarımadası ve Sibirya’da geniş yer kaplayan bu toprakların kalınlığı azdır. Toprağın üst kısmı, yılın büyük bir kısmında donmuş hâlde bulunur. Toprağın alt kısımları ise sürekli donmuş hâldedir. Yaz döneminde yeşeren cılız otlar, likenler ve kara yosunları altında oluşan bu topraklar tarıma elverişli değildir.
Çöl Toprakları
Kurak bölgelerde oluşan bu topraklar (Fotoğraf 1.162), kısa bir süre yeşeren ot topluluğu altında ince bir katman şeklinde oluşmaktadır. Fiziksel ayrışmanın fazla olmasından dolayı kum oranı fazla olan topraklardır. Bu toprakların tarımsal değeri yoktur.
2- İntrazonal Topraklar
İntrazonal topraklar, zonal topraklar arasında adacıklar hâlinde oluşan, iklimden çok çevresel özelliklere göre biçimlenen topraklardır. İntrazonallerin oluşmasında daha çok kayaçların özelliği ve topoğrafya etkili olmaktadır. Bu topraklar hidromorfik, halomorfik ve kalsimorfik topraklar olarak sınıflandırılmaktadır.
Hidromorfik Topraklar
Su oranı fazla olan topraklardır. Çoğunlukla taban suyu seviyesinin yüzeye yakın olduğu yerlerde oluşmaktadır. Toprak yapısı ve alttaki katmanlar, suyu derinlere doğru sızdırmadığı için havalandırması az olan topraklardır. Bu tür topraklara çoğunlukla çukur yerlerde rastlanır.
Halomorfik Topraklar
Kurak ve yarı kurak bölgelerde oluşan tuzlu topraklardır. Yağış az, buharlaşma fazla olduğundan topraktaki tuz yüzeyde birikmektedir.
Kalsimorfik Topraklar
Bu topraklar, ana kayanın kireçli olmasına bağlı olarak oluşmuş topraklardır.
Kireçli ve marnlı arazide oluşan topraklar rendzina olarak adlandırılmaktadır.
Killi ve kireçli arazide oluşan topraklara vertisol denir (Fotoğraf 1.163). Kurak dönemde kilden dolayı toprakta 5 ile 10 cm arasında değişen genişlikte ve bir metreyi bulan derinlikte çatlaklar oluşmaktadır. Çatlağın çevresindeki topraklar zamanla çatlağa dökülür. Yağışlı dönemde bünyesine su alan bu killer, şişerek yüzeye çıkar ve kabartılar oluşturur. Bu nedenle vertisollere dönen topraklar da denir.
3- Azonal Topraklar
Azonal topraklar, horizonları gelişmemiş olan topraklardır. Dış kuvvetlerin taşıyıp belirli alanlarda biriktirdiği materyaller üzerinde oluşan topraklardır. Bunlar da alüvyal, kolüvyal, litosol, regasol, lös ve moren olmak üzere sınıflandırılmaktadır.
Alüvyal Topraklar
Akarsuların taşıyıp belirli alanlarda biriktirdiği topraklardır. Az eğimli yerlerde biriktiğinden kalın topraklardır (Fotoğraf 1.164). Alüvyonların horizonları yoktur. Mineral bakımından zengin topraklardır. Bu nedenle verimli topraklardandır. Alüvyal topraklara daha çok ovalarda, deltalarda ve vadi tabanlarında rastlanır.
Kolüvyal Topraklar
Eğimli yamaçlardan inen yüzeysel suların, bu yamaçların eteğinde biriktirdiği yığınaklar üzerinde oluşan topraklardır. Bu topraklar iri unsurludur.
Litosoller
Yamaçlarda erozyonla ince materyaller taşınınca geriye taşlı topraklar kalır. Bu tür topraklara litosol denir. Tarımsal değeri düşük olan topraklardır.
Regasoller
Kum taneli depolar üzerinde oluşan topraklara regasol denir. Bu tür topraklar çoğunlukla kum yığınları üzerinde oluşur.
Lös
Rüzgârın taşıyıp belirli alanlarda biriktirdiği topraklardır (Fotoğraf 1.165). İnce unsurlu ve gevşek yapılı topraklardır.
Moren
Buzulların taşıyıp erime bölgesinde biriktirdiği topraklardır (Fotoğraf 1.166). Bu tür topraklara yüksek enlemlerde ve buzul etkisinde kalmış dağlarda rastlanır.
