Yeryüzünde yaygın olan tortul kayaçlar, dış güçlerin etkisiyle oluşmaktadır. Bunlar da oluşumlarına göre fiziksel, kimyasal ve organik tortullar olmak üzere üç gruba ayrılır.
a) Fiziksel Tortul Kayaçlar
Yeryüzündeki kayaçlar, dış güçler tarafından aşındırılır. Ortaya çıkan parçalar su, rüzgâr ve buzullar tarafından taşınarak belirli alanlarda biriktirilir. Bu materyallerin doğal bir çimentoyla birleşmesi sonucunda fiziksel tortul kayaçlar oluşmaktadır.
Bu kayaçları oluşturan parçacıklar, gözle ayırt edilebilecek durumdadır (Fotoğraf 1.22). Gre (kum taşı), konglomera (çakıl taşı), şist (kil taşı) ve breş (moloz taşı) bu tür kayaçların başlıcalarıdır. Fiziksel tortul kayaçlar, aşınmaya karşı fazla dirençli değildir. Bu tür kayaçlara daha çok eski göl ve deniz tabanı ile akarsu havzalarında rastlanır.
Çökeller ve Çökel Kayaçlar |
Çökel (sediman) terimi önceden var olan kayaçların mekanik ve kimyasal ayrışmasıyla ortaya çıkan tüm katı parçacıkları, kimyasal ayrışmada çözünen malzemeleri içeren eriyiklerden türeyen mineralleri ve canlıların kavkı yapmak için deniz suyundan aldıkları mineralleri kapsar. Çökel kayaç (sedimanter kayaç) ise sadece çökellerden oluşmuş bir kayaçtır. Yer kabuğu, çoğunlukla magmatik kayaç, daha az metamorfik kayaç olmak üzere kristal kayaçlardan oluşmuştur. Bununla beraber yer kabuğunun % 5 kadarını içine alan çökeller ve çökel kayaçlar ise yeryüzünde ve yüzeye yakın yerlerde en sık rastlanan yüzleklerdir. Kıtaların yaklaşık üçte ikisini ve yayılma sırtlarının dışında deniz tabanının çoğunu kaplar. Sedimanter kayaçların oluşabilmesi için çökelme süreçleri olarak tanımlanan ve art arda gelen olayların gelişmesi şarttır. Bu olaylar; ana kayacın ayrışması, çökellerin taşınması, taşınan malzemenin depolanması ve depolanan sedimanların taşlaşmasıdır. Çökelme havzasında birikmiş olan sedimanların depolanmasından itibaren, kayaç hâline gelinceye kadar geçirdikleri tüm fiziksel ve kimyasal süreçlere (metamorfizma hariç) diyajenez adı verilir. Diyajenez süreçleri olarak tanımlanan bu olaylar şunlardır: çökellerin sıkılaşması, çökellerin çimentolanması ve yeniden kristalleşmesi. (http://yunus.hacettepe.edu.tr) |
b) Kimyasal Tortul Kayaçlar
Deniz ve göllerde sürekli buharlaşma gerçekleşmektedir. Bu buharlaşma sonucunda su içindeki materyaller tabana çökelmektedir. Bu çökelmeler, zamanla üst üste birikerek kalın katmanlar oluşturur. Bu tür kayaçlara kimyasal tortul kayaç denir.
Deniz tabanının yükselmesi ya da göllerin kuruması sonucunda bu tür kayaçlara karalarda da rastlanmaktadır. Kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı) ve kaya tuzu bu tür kayaçların başlıcalarıdır.
Kimyasal tortul kayaçlar, suda kolay çözünmektedir. Bu tür kayaçların çözünmesiyle oluşan şekillere karstik şekiller denir. Lapya (Fotoğraf 1.23), dolin, uvala, polye, obruk ve yer altı mağarası çözünmeyle oluşan şekillerin başlıcalarıdır. Suda çözünmüş hâlde bulunan materyallerin belirli alanlarda üst üste birikmesiyle oluşan travertenler de karstik şekillerdendir.
c) Organik Tortul Kayaçlar
Bazı bitki ve hayvanlara ait kalıntıların belirli alanlarda üst üste birikerek taşlaşmasıyla meydana gelen kayaçlardır. Kömür (Fotoğraf 1.24), tebeşir ve mercankaya bu tür kayaçların başlıcalarıdır. Kömür, bitki kalıntılarının taşlaşmasıyla oluşmuştur. Tebeşir, deniz canlılarının fosilleridir.
Mercankayaların oluşumu, günümüzde de devam etmektedir. Bunlar, mercan adı verilen deniz canlılarının kabuklarının üst üste birikmesiyle oluşur. Bazen bu birikintiler deniz yüzeyine kadar çıkarak atol adı verilen mercan adalarını (Fotoğraf 1.25) oluşturur.
Kayaçlar
* Püskürük kayaçlar
- İç püskürük kayaçlar
- Dış püskürük kayaçlar
* Tortul kayaçlar
- Fiziksel tortul kayaçlar
- Kimyasal tortul kayaçlar
- Organik tortul kayaçlar