Yeryüzündeki Bitki Türlerinin Sınıflandırılması

Yeryüzünün önemli bir kısmını kaplayan bitkiler, çeşitli özelliklerine göre sınıflandırılmaktadır. Bu sınıflandırmada bitkilerin şekli, rengi, yoğunluğu, boyu, çapı, kök sistemi ve yaprakları gibi özellikleri göz önünde bulundurulmaktadır.

Buna göre bitkiler ağaç, çalı, ot ve çöl formasyonları olmak üzere gruplara ayrılmaktadır.

1- AĞAÇ FORMASYONU

Yeryüzünün bazı bölgeleri ağaçlarla kaplıdır. Ağaçların orman örtüsü oluşturabilmesi, belirli bir sıklıkta olması ve geniş bir alanı kaplaması gerekir. Orman örtüsünü oluşturan ağaçlar, sıcaklık ve yağış koşullarına göre farklı gruplara ayrılır. Ormanlar; ekvatoral yağmur ormanları, muson ormanları, orta kuşağın karışık yapraklı ormanları ve tayga ormanları şeklinde gruplara ayrılmaktadır.

a- Ekvatoral Yağmur Ormanları

10° kuzey ve güney paralelleri arasında yer alan bölgelerde sıcaklık yıl boyunca yüksektir. Bu bölgelerde aynı zamanda her mevsim yağış görülür ve nem oranı çok yüksektir. Bu nedenle ekvatoral bölgede yıl boyunca yeşil kalan ve geniş yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar geniş yer kaplar (Fotoğraf 1.182). Ekvatoral yağmur ormanlarını oluşturan ağaçlarda büyüme yıl boyunca devam etmektedir.

Bu bölgedeki ormanlar, katmanlı bir yapı oluşturur. Boyları 60 metreyi bulan ağaçların altında güneş ışınlarına daha az ihtiyaç duyan ağaçlar kuşağı bulunur. Onların da altında daha kısa boylu ağaçlar yer almaktadır. Amazon Havzası, Kongo Havzası ve Güneydoğu Asya Adaları ekvatoral yağmur ormanlarının görüldüğü başlıca yerlerdir.

b- Muson Ormanları

Muson ormanlarına (Fotoğraf 1.183) Güneydoğu ve Doğu Asya ile Kuzey Avustralya’da rastlanır. Bu bölgede yıllık sıcaklık farkları çok yüksek değildir ancak yağış miktarı bakımından mevsimler arasında büyük farklılıklar vardır. Yıllık yağışın yaklaşık %85’i yazın düşer.

Bu dönemde sıcaklık da yüksek olduğundan ağaçların büyüme hızı artmaktadır. Yaz döneminde yeşeren yapraklar, kışın dökülmektedir. Hindistan, Japonya, Tayland, Vietnam, Endonezya, Doğu Çin, Kore, Filipinler ve Avustralya’nın kuzeybatısı muson ormanlarının görüldüğü yerlerin başlıcalarıdır.

c- Orta Kuşağın Karışık Yapraklı Ormanları

Orta kuşağın batı kıyılarında her mevsim yağışlı okyanusal iklim etkilidir. Bu iklim bölgesinde doğal bitki örtüsünü ormanlar oluşturur. Özellikle dağların denize dönük yamaçları yoğun bir orman örtüsüyle kaplıdır. Bu bölgedeki ormanlar, yüksekliğe göre kuşaklar oluşturur. Sıcaklığın daha yüksek olduğu alçak yerlerde geniş yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar görülür. Bu kesimdeki ağaçlar, sıcaklığın düşük olduğu kış döneminde yapraklarını döker.

Daha yüksek yerlerde ise soğuğa dayanıklı olan iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar yer alır. Bu iki kuşak arasında ise hem geniş hem de iğne yapraklı ağaçlardan oluşan karışık ormanlar bulunmaktadır (Fotoğraf 1.184). Batı Avrupa’nın Atlas Okyanusu kıyıları, Kuzey Amerika’nın batı ve güneydoğu kıyıları, Güney Amerika’nın güneybatı kıyıları, Avustralya’nın doğusu ve Yeni Zelanda karışık ormanların görüldüğü başlıca yerlerdir.

ç- Tayga Ormanları

Tayga ormanları (Fotoğraf 1.185), sert karasal iklim bölgesinde görülür. Bu iklim bölgesinde yaz ile kış arasında sıcaklık farkı çok yüksektir ve kış sıcaklıkları çok düşüktür. Bu nedenle tayga ormanlarını oluşturan ağaçlar, çok düşük sıcaklıklara dayanıklıdır.

Tayga bölgesinde toprağın kalınlığı fazla değildir ve ağaçların kök sistemleri çok derinlere inmez. Ayrıca bu bölgedeki ağaçların kökleri donmaya karşı dayanıklıdır. Bu ormanlardaki ağaçlar, aşağı doğru sarkan dalları sayesinde üzerlerindeki kar tabakalarının dökülmesini sağlar.

Tayga ormanlarında çoğunlukla kozalaklı ve iğne yapraklı ağaçlar yer alır. Karaçam, ladin ve köknar bu bölgedeki başlıca ağaç türleridir. Bunların yanı sıra tayga ormanlarında huş ağacı, titrek kavak, söğüt ve üvez ağacı gibi bazı geniş yapraklı ağaçlar da görülür. Kanada, İskandinav Yarımadası ve Asya’nın kuzeyi tayga ormanlarının görüldüğü başlıca yerlerdir.

2- ÇALI FORMASYONU

Çalılar, çoğunlukla ormanların tahrip edildiği yerlerde ortaya çıkan bitki örtüsüdür. Çalı bitki örtüsünün başlıcaları maki, garig ve psödomakidir.

a- Maki

Maki, Akdeniz iklim bölgesinin bitki örtüsüdür. Bunlar, kızılçam ormanlarının tahrip edildiği yerde ortaya çıkar. Çalı ve ağaççıklardan oluşan makiler (Fotoğraf 1.186), yıl boyunca yeşil kalır. Derin bir kök sistemine sahip olan makilerin yaprakları küçük ve serttir. Buharlaşmanın fazla olmasından dolayı makilerin yaprakları, su kaybını önlemek için, keçeli veya mumsu reçineli bir katmanla kaplıdır.

Yabani zeytin (delice), keçiboynuzu, sakız ağacı, laden, funda, katran ardıcı, böğürtlen, zakkum, sandal ağacı, Akdeniz defnesi, menengiç, mersin, koca yemiş, kermez ve pırnal meşesi makilerin başlıca üyeleridir. Avrupa’nın güney kıyıları, Türkiye, Kaliforniya çevresi, Şili’nin orta kesimleri, Avustralya’nın güneybatısı, Güney Afrika Cumhuriyeti’nde Kap bölgesi makilerin görüldüğü yerlerdir.

b- Garig

Makilerin yok edildiği yerlerde makilere göre çok kısa boylu çalılar yetişmektedir (Fotoğraf 1.187). Bu tür çalılıklara garig denir. Abdest bozan, diken çalısı, laden, nane, funda ve sarı çiçekli yasemin, gariglerin başlıca elemanlarıdır.

c- Psödomaki

Orta kuşağın her mevsimi yağışlı yerlerinde, ormanların yok edilmesiyle ortaya  çıkan  çalılar  psödomaki  (yalancı maki) olarak adlandırılır (Fotoğraf 1.188). Bu makilerin özelliklerinden biri, kışın yapraklarını dökmeleridir. Yabani fındık, kestane, ıhlamur, kocayemiş, yabani çilek, ayı üzümü, sandal, menengiç, akçakesme psödomakilerin başlıca üyeleridir.

3- OT FORMASYONU

İklim koşullarının ağaç türü bitkilerin yetişmesine elverişli olmadığı yerlerde yetişen bitkilerdir. Ot türü bitkilerin önemli bir kısmı bir dönemliktir.

a- Savan

Savan, her mevsim yağışlı ekvatoral iklim ile yıl boyunca kurak olan çöl iklimi arasında yer alan bölgenin bitki örtüsüdür. Bu iklim bölgesinde yılın bir dönemi yağışlı, bir dönemi kuraktır. Yağışlı dönemde yeşeren, uzun boylu otlardan oluşan savanlar (Fotoğraf 1.189) arasında yer yer kuraklığa dayanıklı ağaçlar bulunmaktadır. Brezilya, Mali, Nijerya, Nijer, Çad, Sudan, Angola, Zambia, Malavi ve Tanzanya savanların geniş yer kapladığı ülkelerdir.

b- Bozkır

Bozkırlar, ılıman karasal iklimin doğal bitki örtüsüdür (Fotoğraf 1.190). Bu bölgelerde yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve yağışlıdır. Karların erimeye başladığı ve yağışların arttığı ilkbaharda yeşeren ot toplulukları, yaz kuraklığı döneminde kurumaktadır. Bozkır adı verilen bu ot topluluklarına Rusya’da step, Amerika Kıtası’nda pampa denir. Geven, koyun yumağı, kekik, gelincik, peygamber çiçeği, kılıç ve yavşan otu bozkırlardaki başlıca bitki türleridir. Bozkırlardan bazıları orman alanlarının yok edilmesiyle ortaya çıkmıştır.

Bu tür bozkırlara antropojen bozkır denir. Orta ve Doğu Avrupa, Orta Asya, ABD’nin iç kesimleri ve Arjantin bozkırların geniş yer kapladığı alanlardır.

c- Çayır

Sert karasal iklim bölgesinde kış mevsimi çok soğuk ve uzundur. Yaz mevsimi ise kısa, serin ve yağışlı geçer. Çayır adı verilen ve yağışlarla yeşeren ot toplulukları, (Fotoğraf 1.191) yaz mevsimi boyunca yeşil kalır. Çayırlara  orman bitki örtüsü altında da rastlanabildiği gibi yüksek dağlarda da rastlanır. Dağlık alanlardaki çayırlar, alpin çayır olarak adlandırılır. ABD, Kanada, Çin ve Rusya çayır bitki örtüsünün geniş yer kapladığı ülkelerdir.

ç- Tundra

Tundra, kutup altı iklim bölgesinin bitki örtüsüdür (Fotoğraf 1.192). Bu bölgelerde yılın büyük bir kısmında toprak yüzeyi kar ve buzlarla kaplıdır. Toprak katmanı incedir ve topra ğın derinlikleri sürekli donmuş hâldedir. Bu nedenle tundra bölgesinde kök sistemi derinlere doğru gelişen ağaç türleri yetişmez.

Bu bölgelerde kısa ve serin geçen yaz döneminde karlar erir; yüzeyde otlar, kara yosunları ve likenlerden oluşan bir bitki örtüsü gelişir. Sibirya, İskandinavya Yarımadası’nın kuzeyi, Kanada’nın kuzeyi, Güney Amerika’nın güney kısımlarında görülür. Tundraların yayılma alanı, karaların Güney Yarım Küre’ye göre fazla yer kapladığı Kuzey Yarım Küre’de daha geniştir.

4- ÇÖL FORMASYONU

Çöl bitkilerinin başlıca özellikleri kuraklığa dayanıklı olmaları, su tutabilmeleri ve buharlaşmayla su kaybını azaltacak yapıda olmalarıdır. Kök sistemleri derinlere doğru gelişmiştir.

Çöl bitkisi denilince akla ilk gelen bitki türü kaktüslerdir. Kalın saplı ve dikenli olan bu bitkilerin sapında su depolanmaktadır. Çöllerde ağaç türü bitkilere ise vaha (Fotoğraf 1.193) adı verilen, yer altı suyunun yüzeye yakın olduğu ya da akarsu ve göl kenarlarında rastlanır.

Yıllık yağışın 200 mm’nin altında olduğu bu kurak alanların büyük bir kısmı dönenceler çevresindedir. Büyük Sahra, Kalahari, Arabistan Yarımadası, Tar, Gobi, Taklamakan, Gobbon (Gıbın), Gibson, Victoria (Viktorya), Atacama (Atakama), Arizona, ve Meksika çölleri, çöl bitkilerinin görüldüğü başlıca alanlardır.