Biyolojik çeşitlilik, bir bölgedeki genlerin, türlerin, ekosistemlerin ve ekolojik olayların oluşturduğu bütündür. Buna göre biyoçeşitlilik üç ögeden oluşmaktadır (Şema 1.2).
Genler
Genetik çeşitlilik, bir tür içindeki bireysel farklılıkları ifade etmektedir. Örneğin boy uzunluğu, ağırlık, saç ve göz rengi genetik farklılıklardan kaynaklanan çeşitliliktir.
Türler
Tür, birbirine benzeyen ve sadece kendi aralarında verimli gen alışverişi yapabilen bireylerden oluşan topluluktur. Örneğin Van kedisi, Ankara tavşanı ve kutup ayısı birer tür adıdır. Buna göre tür çeşitliliği, bir bölgede yaşayan türlerin toplam sayısını ifade etmektedir.
Ekosistemler
Ekosistem, bir alanda bulunan canlılar ile bunları saran çevrenin karşılıklı ilişkileri ile meydana gelen ve süreklilik gösteren ekolojik sistemdir. Buna göre ekosistem, canlı ve cansız ögelerden oluşmaktadır. Örneğin bir su birikintisi; o birikintideki su, mikroorganizmalar, yosunlar, böcekler ve kurbağalarla birlikte bir ekosistem oluşturmaktadır.
Buna göre ekosistem çeşitliliği, bir bölgedeki ekosistemlerin sayısı olarak ifade edilmektedir. Örneğin orman, bataklık, akarsu, bozkır alanlarının her biri bir ekosistemdir. Bu ekosistemlerin sayısının fazlalığı ise ekosistem çeşitliliğini, aynı zamanda biyoçeşitliliği ortaya koymaktadır.
Ekosistemler, biyosfer olarak adlandırılan canlı kürenin birer parçasıdır. Bunlar, küçük bir su birikintisi olabileceği gibi geniş bir iklim bölgesi de olabilir. İklim koşullarına göre oluşmuş büyük ekosistemler biyomları oluşturmaktadır.
Biyom, benzer bitki ve hayvan topluluklarından oluşan ekosistemlerdir. Bunlar karasal ve su biyomları olmak üzere iki gruba ayrılır (Şema 1.3). Karasal biyomlar, iklim bölgelerine göre Ekvator’dan kutuplara doğru kuşaklar oluşturur. Karasal biyomlar, ayrıca yüksekliğe göre de basamaklar oluşturmaktadır. Su biyomları ise tatlı ve tuzlu su biyomları olmak üzere ikiye ayrılır.
Biyomlar
1- Karasal Biyomlar
a- Tropikal Yağmur Ormanları Biyomu
Tropikal yağmur ormanları biyomu yıl boyunca yağışlı ve sıcaktır. Ekvator’un 10° kuzey ve güneyinde yer alan bu bölge, biyoçeşitlilik bakımından çok zengindir.
Geniş yapraklı yüksek boylu ve yıl boyunca yeşil kalan ağaç toplulukları, bu biyomun başlıca bitki örtüsüdür (Fotoğraf 1.10). Bu ormandaki ağaçlar, yüksekliklerine göre 5-10 metre ile 50-60 metre arasında değişen kuşaklar oluşturur. Ağaçların altında ise gür bir ot topluluğu vardır.
Kuşlar, yarasa, yılan, maymun, puma, jaguar, geyik ve timsah bu biyomun başlıca hayvan türleridir.
b- Savan Biyomu
Yağmur ormanları biyomu ile çöl biyomu arasında bulunan bu bölge, yaklaşık 10° ile 20° paralelleri arasında yer alır. Bir dönemi yağışlı, bir dönemi kurak olan bölgede sıcaklık, yıl boyunca yüksektir.
Bu biyomun bitki örtüsü yaz yağışlarıyla yeşeren ve savan adı verilen yüksek boylu ot topluluklarıdır. Bizon, çakal, antilop, zebra, fil, timsah, zürafa, babun, sırtlan ve Afrika vahşi köpeği bu biyomun başlıca hayvan türleridir (Fotoğraf 1.11).
c- Çöl Biyomu
Yeryüzündeki çöller, tropikal ve orta kuşak çölleri olmak üzere iki gruba ayrılır. Dönenceler çevresinde yer alan tropikal çöllerde sıcaklık, yıl boyunca yüksektir. Etrafı yüksek dağlarla çevrili orta kuşak çöllerinde ise kışlar soğuk, yazlar sıcaktır. Bu biyomda yıllık yağış miktarı çok azdır. Bazı çöllere yıllarca yağış düşmemektedir. Günlük sıcaklık farkları yüksektir.
Kaktüsler ve kuraklığa dayanıklı otlar (Fotoğraf 1.12) bu biyomun başlıca bitkileridir. Bitki kökleri derinlerdedir ve bitki yüzeyleri su kaybını azaltmak için iğnelidir. Deve, kertenkele, örümcek, akbaba, yılan, karınca, akrep ve çöl tilkisi bu biyomun başlıca hayvan türleridir.
ç- Yaprak Döken Orman Biyomu
Yaprak döken orman biyomu ılıman kuşakta, okyanusal iklim bölgesinde görülür.
Her mevsim yağışlı ve ılıman olan bu bölgenin bitki örtüsü geniş yapraklı ağaçlardan oluşur (Fotoğraf 1.13). Bu ağaçlar, kışın yapraklarını döker. Ayı, geyik, sansar, gelincik, samur, sincap, çakal, karaca, tilki, vaşak, köstebek ve kartal bu biyomun başlıca hayvan türleridir.
d- Çayır Biyomu
Çayır biyomu kışların soğuk, yazların serin ve yağışlı geçtiği yerlerde görülür. Yaz yağışlarıyla yeşeren yüksek ot toplulukları, bu biyomun başlıca bitki örtüsünü oluşturur. Lama (Fotoğraf 1.14), bizon, geyik, kanguru, bufalo, yabani at ve çeşitli kuşlar bu biyomda yaşayan hayvan türleridir.
e- Çalı Biyomu
Çalı biyomu, çoğunlukla yazların sıcak ve kurak, kışların ılık ve yağışlı geçtiği Akdeniz iklim bölgesinde görülür.
Bu biyomun bitki örtüsünü maki (Fotoğraf 1.15) ve garig adı verilen çalılar ve bodur ağaçlar oluşturmaktadır. Tavşan, tilki, kurt, kokarca, puma, çakal ve yabani koyun ile yabani keçi bu biyomda yaşayan hayvan türlerinin başlıcalarıdır.
f- İğne Yapraklı Orman Biyomu
İğne yapraklı orman biyomunda sert karasal iklim koşulları etkilidir.
Sibirya ve Kanada’da geniş yer kaplayan tayga ya da boreal (kuzey) olarak da adlandırılan bu biyomdaki ağaçlar, yıl boyunca yeşil kalır. İğne yapraklı ve düşük sıcaklıklara dayanıklı olan bu ağaçların alt kısımlarında yaz döneminde gür otlaklar yetişmektedir (Fotoğraf 1.16). Bu biyomdaki başlıca hayvan türleri ayı, tilki, kar tavşanı, geyik, samur, vizon, vaşak, kurt, kunduz ve kartaldır.
g- Tundra Biyomu
Tundra biyomu, kutup altı iklim bölgesinde görülür. Bu biyomda toprak, yılın büyük bir kısmında donmuş hâldedir. Kısa ve serin geçen yaz döneminde yeşeren otlara tundra denir. Bu biyomdaki başlıca hayvan toplulukları ren geyiği, misk öküzü, kutup tilkisi, kutup ayısı, boz ayı ve palyaço ördektir (Fotoğraf 1.17).
ğ- Kutup Biyomu
Antarktika kıtası ile Grönland Adası, kutup biyomunu oluşturmaktadır. Buzullar ve kalıcı karlarla kaplı olan bu bölgelerde bitki örtüsü yoktur. Bu nedenle kutuplardaki canlılar, kıyılarda yaşamaktadır. Kutup ayısı, penguen (Fotoğraf 1.18) ve fok bu biyomun başlıca hayvan türleridir.
h- Dağ Biyomu
Yükseklere çıkıldıkça sıcaklık düştüğünden dağlarda yüksekliğe göre bitki ve hayvan kuşakları oluşmuştur. İğne yapraklı ormanlar, daha yükseklerde dağ çayırları ve en yükseklerde bitkisiz ortam dağ biyomundaki kuşaklardır. Tibet öküzü, dağ keçisi, kar tavşanı ve kartal, bu biyomdaki başlıca hayvan türleridir (Fotoğraf 1.19).
| BİLİYOR MUSUNUZ? |
Yerküre üzerinde mevcut olan tür çeşidi sayısının 10 milyon ila 80 milyon arasında olduğu tahmin edilmektedir. Bugüne kadar bu sayının yalnızca 1,6 milyonu bilim insanları tarafından tanımlanabilmiş ve isimlendirilmiştir. (http://w2.anadolu.edu.tr) |
2- Su Biyomları
Yeryüzündeki canlıların bir kısmı da sularda yaşamaktadır. Su biyomları olarak adlandırılan bu yaşam ortamları, tatlı ve tuzlu su biyomları olmak üzere ikiye ayrılır.
a- Tatlı Su Biyomları
Tatlı su biyomları, akarsu ve durgun sulardan oluşur. Akarsularda çeşitli canlılar yaşamaktadır. Ancak akarsuların kaynağından ağzına kadar olan her kesiminde yaşam alanı farklılık göstermektedir. Kaynağına yakın kesimlerde akarsuyun akış hızı fazla olduğundan buralarda yaşayan canlı türü azdır.
Akarsularda biyoçeşitliliğin en fazla olduğu yer, akış hızının azaldığı ağız kısmıdır. Denize dökülen akarsuların ağız kısmında tatlı ve tuzlu suların karışmasına bağlı olarak biyoçeşitlilik artmaktadır. Akarsularda yaşayan başlıca canlılar yosunlar, sazlıklar, kamışlar, balıklar, kurbağa ve mikroorganizmalardır.
Durgun su ekosistemleri göl, bataklık, gölet ve baraj göllerinden oluşmaktadır. Göllerin sığ olan kısımlarında yosun, sazlıklar ve kamışlar yetişir (Fotoğraf 1.20). Göl sularının içinde ise çeşitli mikroorganizmalar, kurbağalar, su yılanları ve balıklar yaşamaktadır. Gölün tabanında ise çeşitli böcekler yaşamını sürdürmektedir.
b- Tuzlu Su Biyomları
Tuzlu su biyomlarını denizler ve okyanuslar oluşturur. Bu sulardaki yaşam alanlarını belirleyen başlıca etmenler derinlik, sıcaklık, tuzluluk ve güneş ışınlarıdır. Tuzlu sularda yaşayan başlıca canlılar yosunlar, planktonlar ve balıklardır.