Hava Basıncı Nedir? Hava Basıncını Etkileyen Etmenler Nelerdir?

Atmosfer çeşitli gazlardan oluşmaktadır. Bu gazlar, ağırlıkları oranında bulundukları yüzeye bir kuvvet uygular. Bu kuvvete hava basıncı denir.

Hava basıncını etkileyen etmenlerin başlıcaları yükseklik, sıcaklık, yoğunluk, enlem ve yer çekimidir.

Yükseklik: Yükseldikçe gazların miktarı azaldığı için hava basıncı azalır (Grafik 1.5.3). Bu nedenle yüksek yerlerde hava basıncı daha azdır.

Sıcaklık: Sıcaklık arttıkça gazlar birbirinden uzaklaşmakta, hava seyrelmektedir. Böylece havanın basıncı azalmaktadır. Hava sıcaklığı düşünce gazlar birbirine yaklaşarak sıkışmakta ve basınç artmaktadır. Buna göre sıcaklık artarken basınç azalmakta, sıcaklık düşerken basınç artmaktadır.

Yoğunluk: Hava yoğunluğu arttıkça basınç artmaktadır. Hava hareketleri, havadaki su buharı ve tozların artması basıncı artırmaktadır. Hava basıncı enleme göre düzgün bir dağılım göstermez.

Yer çekimi: Dünya kutuplardan basık, Ekvator’da şişkindir. Bu nedenle kutuplardaki yer çekimi Ekvator’dan fazladır. Bu durum aynı zamanda hava basıncını da etkilemektedir.

45° enlemde, deniz seviyesinde ve 15 °C sıcaklıkta ölçülen basınç değeri, 76 cm cıva basıncına eşittir. Bu değer aynı zamanda 1033 g veya 1013 milibara (mb) denktir. Bu basınç değeri, standart atmosfer basıncı olarak ifade edilmektedir.

Basınç, barometre adı verilen aletlerle ölçülmektedir. Komşu bölgeler arasında basıncın fazla olduğu yer yüksek basınç, basıncın daha az olduğu yer alçak basınç alanı olarak ifade edilmektedir. Yüksek basınç merkezlerinde alçalıcı hava kütleleri etkilidir, bu tür yerlerde hava çoğunlukla açıktır. Alçak basınç merkezlerinde ise yükselici hava hareketleri egemendir (Şekil 1.5.8). Bu tür alanlarda havanın kapalı ve yağışlı olma olasılığı yüksektir.

Basınç merkezleri; sürekli, yarı sürekli ve gezici basınç merkezleri olarak sınıflandırılmaktadır.

Sürekli basınç merkezleri termik ve dinamik olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır (Şekil 1.5.9).

Sürekli termik basınç merkezleri Ekvator’da ve kutuplarda yer almaktadır. Ekvator’da yıl boyunca ısınan hava yükselerek alçak basınç merkezi oluşturmaktadır. Kutuplarda ise sürekli soğuyan hava üst üste yığılarak yüksek basınç alanı oluşturmaktadır. Sürekli basınç merkezleri kara ve denizlerin farklı ısınması ve okyanus akıntıları gibi sıcaklığı etkileyen etmenlerden dolayı sürekli bir kuşak oluşturmaz.

Sürekli  dinamik  basınç  merkezleri 30 ve 60. enlemlerde yer almaktadır. Ekvator’da ısınarak yükselen hava kütleleri, 3 4 km yükseklerde kuzeye ve güneye yönelir. Ters alize adı verilen bu hava, Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesine bağlı olarak sapmaya uğrar ve 30. enlemlerde yeryüzüne doğru alçalarak yüksek basınç oluşturur. 60. enlemlerdeki alçak basınç alanı ise kutuplardan gelen hava kütlelerinin 30. enlemlerden gelen hava kütleleriyle karşılarak yükselmesi sonucu oluşur.

Yarı sürekli basınç merkezleri mevsimlere göre oluşmaktadır. Bu tür basınç merkezleri daha çok komşu olan kara ve denizlerin farklı ısınması sonucu meydana gelmektedir. Yazın daha fazla ısınan karalar alçak basınç, daha serin olan denizler yüksek basınç alanıdır. Kışın ise daha çok soğuyan karalar yüksek basınç alanı iken denizler alçak basınç alanıdır.

Gezici basınç merkezleri sürekli yer değiştirmektedir (Harita 1.5.7). Bu tür basınç merkezleri daha çok orta kuşakta etkilidir.

Yeryüzündeki basınç dağılışı izobar (eş basınç) eğrileriyle gösterilmektedir.

Ocak ayında Kuzey Yarım Küre’de kış, Güney Yarım Küre’de yaz yaşanmaktadır. Bu nedenle Kuzey Yarım Küre’deki karalar üzerinde yüksek basınç alanı geniş yer kaplar (Harita 1.5.8). Denizler üzerindeki alçak basınç alanlarının kapladığı alan ise daha dardır. Güney Yarım Küre’deki karalar üzerinde ise alçak basınç alanları geniş yer kaplamaktadır. Bu yarım kürede özellikle denizler üzerinde etkili olan alçak basınç alanlarının kapladığı alan daha dardır.

Temmuz ayında Kuzey Yarım Küre’de yaz, Güney Yarım Küre’de kış yaşanmaktadır. Bu nedenle Kuzey Yarım Küre’deki karalar üzerinde alçak basınç alanları geniş yer kaplamaktadır (Harita 1.5.9). Denizler üzerindeki yüksek basınç merkezlerinin kapladığı alan ise daha dardır. Güney Yarım Küre’deki karalar üzerinde ise yüksek basınç alanları geniş yer kaplamaktadır. Bu yarım kürede denizler üzerinde etkili olan yüksek basınç merkezlerinin kapladığı alan daha dardır.