Yağışlarla karalara düşen suların bir kısmı yüzeysel olarak akmaktadır. Bunlara selinti sular denir. Yağışlarla düşen ya da bir kaynaktan çıkan suların bir kısmı belirli bir yatak boyunca akmaktadır. Bu tür sular da akarsu olarak adlandırılır. Akarsuların en küçüğüne dere denir.
Dereler birleşerek çayları, çaylar da birleşerek ırmakları oluşturur. Irmaklar nehir olarak da adlandırılır (Fotoğraf 1.118). Akarsular arasındaki bu ayrımda kesin bir sınır yoktur.
Akarsular göllere, denizlere, okyanuslara ya da başka akarsulara dökülür. Daha büyük bir akarsuya dökülenlere akarsuyun kolu denir. Bazı akarsular denize ulaşamaz, gittikçe cılızlaşır ve ortadan kaybolur. Bu tür akarsulara kurak bölgelerde rastlanır.
Akarsuların uzunlukları iklim koşulları ve yer şekillerine bağlıdır. Yağışın fazla olduğu ve karaların geniş yer kapladığı alanlardaki akarsular daha uzundur. Bu nedenle en uzun akarsulara Afrika, Amerika ve Asya kıtalarında rastlanır (Harita 1.20).
>> En Uzun 10 Akarsu ve Uzunluğu (Okumak için tıklayın)
1- Debilerine ve Rejimlerine Göre Akarsular
Akarsular, taşıdıkları su miktarı bakımından farklılıklar gösterir. Gür kaynaklarla ve fazla yağışlarla beslenen akarsuların taşıdığı su miktarı çoktur. Buna karşın geçirimli arazide akan ve buharlaşmanın yağıştan çok olduğu alanlardaki akarsuların taşıdığı su miktarı azdır. Akarsuyun belirli bir kesitinden saniyede akan su miktarına akım ya da debi denir. Akımın yıl içindeki dağılışı rejim olarak adlandırılır.
Akarsulardan bazıları yıl boyunca bol su taşır ve seviyesinde fazla bir değişiklik olmaz. Bu tür akarsulara rejimi düzenli akarsular denir. Gür kaynaklarla beslenen ve her mevsim yağış alan yerlerdeki akarsuların rejimleri düzenlidir. Örneğin ekvatoral iklim bölgesinde yer alan Amazon (Fotoğraf 1.119) ve Kongo, rejimi düzenli akarsulardandır.
Bazı akarsuların seviyesi, yıl içinde fazla değişir. Bu tür akarsulara rejimi düzensiz akarsu denir. Bir dönemi kurak, bir dönemi yağışlı bölgelerdeki akarsuların rejimleri düzensizdir. Muson iklim bölgesinde yer alan Ganj ve İndus, savan iklim bölgesinde yer alan Parana, Akdeniz iklim bölgesinde yer alan Po, rejimi düzensiz akarsulardandır.
Kurak bölgelerden bazılarına yıllarca yağış düşmez. Bu tür yerlere yağışın ne zaman düşeceği de bilinmez. Bu bölgelerde yer alan ve ne zaman akışa geçeceği belli olmayan kuru derelerin rejimi ise epizodik rejimli akarsu olarak adlandırılır. Çöllerde yer alan kuru derelerin rejimi bu türdendir.
2- Beslendiği Kaynaklara Göre Akarsular
Akarsuların beslendiği kaynaklar farklılık gösterir. İklim koşullarına bağlı olarak kar, buz ve yağmur sularıyla beslenen akarsular bulunduğu gibi yer altı sularıyla beslenen akarsular da bulunmaktadır. Bazı akarsular ise birden fazla akarsuyla beslenir. Bunları şöyle sınıflandırabiliriz:
a- Yağmur Sularıyla Beslenen Akarsular
Akarsulardan bazıları yalnızca yağmurlarla beslenir (Fotoğraf 1.120). Akdeniz, muson ve ekvatoral iklim bölgelerindeki akarsuların önemli bir kısmı bu türdendir.
Akdeniz iklim bölgesinde yazlar kurak, kışlar yağışlıdır. Bu bölgede yer alan akarsuların seviyesi kışın yükselir, yazın çekilir. Bazı akarsular ise yaz döneminde tamamen kurumaktadır (Fotoğraf 1.121).
Muson iklim bölgesinde kışlar kurak, yazlar yağışlıdır. Bu bölgedeki akarsuların seviyesi kışın çekilir, yazın yükselir. Yaz yağışlarının fazla olmasına bağlı olarak zaman zaman taşkınlar da yaşanmaktadır.
Ekvatoral iklim bölgesindeki akarsular yıl boyunca su taşır. Seviyelerinde büyük değişiklikler olmamakla beraber ekinoks dönemlerinde yağışa bağlı olarak seviyeleri bir miktar yükselir.
b- Kar ve Buz Sularıyla Beslenen Akarsular
Kar sularıyla beslenen akarsuların bir kısmı yüksek dağlardan doğmaktadır. Bir kısım akarsular da karların erimeye başladığı ilkbaharda ve yaz başlarında akışa geçer. Buzullarla beslenen akarsular, kaynaklarını yüksek dağlardan veya yüksek enlemlerden alır (Fotoğraf 1.122).
c- Yer Altı Sularıyla Beslenen Akarsular
Bazı akarsular, yer altı sularıyla beslenir. Akarsuları besleyen kaynakların başlıcaları karstik kaynaklar, yamaç ve fay kaynaklarıdır. Bu tür akarsuların bir kısmı yıl boyunca bol su taşır.
ç- Birden Fazla Kaynaktan Beslenen Akarsular
Akarsuların bir kısmı birden fazla kaynaktan beslenir. Örneğin yüksek dağlardaki buz sularından kaynaklanan bir dere, ayrıca yer altı suları ve yüksekliği daha az olan yerlere ulaşınca burada yağmur sularıyla beslenebilmektedir.
3- Döküldüğü Yere Göre Akarsular
Akarsulardan bazıları deniz ve okyanuslarla buluşmaktadır. Bu tür akarsulara açık havzalı akarsu denir. Denize ulaşamayan akarsular ise kapalı havza akarsuları olarak adlandırılır. Örneğin yeryüzünün en uzun akarsularından biri olan Amazon Nehri (Harita 1.21) ve Türkiye sınırları içindeki en uzun akarsu olan Kızılırmak birer açık havza oluşturmaktadır.
Yeryüzündeki Sular
- Okyanuslar ve denizler
- Göller
- Akarsular
- Bataklıklar
- Yer altı suları
- Buzullar