Yeryüzündeki suların bir kısmı, geçirimli tabakalardan ya da kaya çatlaklarından yer altına sızar. Yer altına sızan sular, kum taşı ve çakıltaş gibi gözenekli kayaçların arasında ya da kalker gibi kayaçların oyuklarında ve çatlaklarında birikerek yer altı suyunu oluşturur. Yer altı suyunu barındıran bu kayaçlara “akifer” denir.
Yer altı suları, bazen geçirimsiz bir tabaka üzerinde birikir. Bu tür sulara taban suyu denir. Taban suyu seviyesi yağışlı bölgelerde yüzeye yakın, kurak bölgelerde alçakta olur. İklime bağlı olarak taban suyu seviyesi mevsimlere göre değişiklik gösterir. Taban suyu seviyesini etkileyen etmenlerden biri de geçirimsiz tabakanın yüzeye yakınlığıdır.
Taban suları, yer çekimine bağlı olarak aşağı doğru hareket eder. Geçirimsiz tabakanın uzanışına bağlı olarak aşağı hareket eden bu suların yeryüzüyle kesiştiği yerlerde yeryüzüne doğru akışa geçer. Kendiliğinden yeryüzüne çıkan bu sulara kaynak denir.
Kaynak, sularının özelliğine göre farklılıklar gösterir. Bazı kaynakların suları sıcak, bazılarınınki soğuktur. Bazı kaynaklar, bol miktarda mineral ve gaz içerirken bazı kaynaklar içme suyu niteliğindedir. Kaynakların oluşum şekilleri de farklılık gösterir.
Kaynak sularının başlıcaları artezyen, karstik kaynak, vadi, tabaka, fay kaynağı ve gayzerdir.
Artezyen
Artezyenler, özel oluşumlu yer altı sularındandır. Bu tür sulara kıvrımlı yapılarda rastlanır (Şekil 1.21). İki geçirimsiz tabaka arasında bir geçirimli tabakanın bulunduğu ve geçirimli tabakanın yeryüzünden beslenebildiği yerlerde meydana gelir. Geçirimsiz tabakalar arasında sıkışan sular, açılan sondajlardan büyük bir basınçla fışkırarak çıkar. Tarım alanlarında sulama, içme ve kullanma suyu olarak yararlanılır.
Karstik Kaynak
Suda kolay çözünen kayaçlar arasında birikerek belirli yerlerden yeryüzüne çıkan sulara karstik kaynak denir (Şekil 1.22). Voklüz olarak da adlandırılan bu sular, çoğunlukla yüzeye yakın yerlerde oluştukları için iklim koşullarından fazlaca etkilenir.
Yağışlı dönemlerde akımları artan bu kaynaklardan bazıları kurak dönemde kurumaktadır. Karstik kaynaklar bol miktarda çözünmüş madde içerir. İçme ve kullanma suyu olarak yararlanılan kaynaklardandır.
Vadi Kaynağı
Yer altı suyunu, vadi yamaçlarının kesmesiyle oluşan kaynaklardır (Şekil 1.23). Bu kaynaklar, genellikle vadinin iki yamacı boyunca çıkar. Tarım alanlarını sulama, içme ve kullanma suyu olarak yararlanılır.
Tabaka Kaynağı
Geçirimsiz tabaka üzerinde biriken suların bir yamaç boyunca kesilmesi sonucu oluşan kaynaklardır. Dağ ve plato yamaçlarında görülen kaynak türleridir.
Fay Kaynağı
Fay kaynakları, yer altı sularının, yer kabuğundaki kırıklar boyunca yeryüzüne ulaşması sonucu oluşur (Şekil 1.24). Bu sular, çoğunlukla derinden geldiği için suları sıcaktır.
Fay kaynakları mineral bakımından da zengin sulardır. Fay kaynaklarının bir kısmından jeotermal enerji elde edilmekte ve termal turizm amacıyla yararlanılmaktadır.
Gayzer
Bu tür kaynaklara daha çok aktif volkanların bulunduğu yerlerde rastlanır. Yerin derinliklerinden çıkan sıcak su ve su buharından oluşan bu kaynaklar, yer altındaki gazların uyguladığı basınca bağlı olarak belirli aralıklarla fışkırır (Şekil 1.25), (Fotoğraf 1.123).
Yeryüzündeki Sular
- Okyanuslar ve denizler
- Göller
- Akarsular
- Bataklıklar
- Yer altı suları
- Buzullar